ماهیت انسان دکارتی چیست؟ - وبلاگ اخبار جدید

به گزارش وبلاگ اخبار جدید، شاید بتوان برجسته ترین و بحث برانگیزترین جنبه تفکر دکارت را تلقی او در باب رابطه نفس و بدن دانست. جاستین اسکیری در کتاب دکارت و مابعدالطبیعه ماهیت انسان ابعاد مختلف این رابطه و تفسیرهای مختلف دکارت پژوهان را آنالیز و کوشش می نماید به پرسش ها و بدفهمی های موجود پاسخ بگوید.

آیا دکارت به دو جوهر متفاوت قایل است که صفت یکی مادی بودن و امتداد است و صفت دیگری غیرمادی بودن؟ دکارت دوگانه انگار است یا یگانه انگار؟ وحدت نفس-بدن چگونه امکان پذیر است؟ آیا نسبت پیوند نفس و بدن علّی است؟ اساساً دکارت چه فهمی از جوهر و اعراض دارد و آن ها را چگونه تعریف می نماید و تفاوت تعریف او با تعریف مدرسی ها در چیست؟ اجسام دکارتی چیستند و آیا اجسامِ جزئی جوهرند؟ در نهایت ماهیت انسان را در مابعدالطبیعه دکارت چگونه باید فهمید؟ بحث درباره این پرسش ها را در این کتاب وجود دارد.

این کتاب مدعی است که ماهیت انسان دکارتی برایند وحدت نفس با بدن کاملاً مستعد انسان است. این بدان معناست که دکارت در قول به نظریه ای اساساً مبتنی بر ماده صورت درباره وحدت نفس بدن کمابیش با پیشینیان و همدوره های مدرسی خود همداستان است. این نوع وحدت [نفس بدن] به چیزی بالفعل واحد اما بالقوه دوگانه می انجامد که همان قول به دوگانه انگاری نرم- یگانه انگاری سخت است. اما فرضیه رایج در میان دکارت پژوهان دوگانه انگاری سخت- یگانه انگاری نرم است و فهم سنتی مقبول هر فیلسوفی که تأملات را در دوره مقدماتی درس گفته باشد از مابعدالطبیعه دکارت درباره ماهیت انسان کمابیش همین است.

سه فصل آغازین کتاب تمهیدی است برای پایان بخشیدن به پاره ای بدفهمی ها درباره لوازم اصلى ما بعد الطبیعة دکارت که به همین دیدگاه بیشتر جا افتاده هر چند نادرست دامن می زنند. برای نمونه، چندی از دکارت پژوهان بر آناند که انسان دکارتی نمی تواند جوهر باشد چون برای وجودش به نفس و بدن وابسته است.

فصل نخست در پاسخ به همین دغدغه به آنالیز دقیق تعریف دکارت از جوهر و پیوندهای مفهومی آن با معادل مدرسی اش می پردازد و روشن می سازد که جوهر مدرسی مرکبی است از صورت جوهری مهم متحد با ماده که یک ماهیت جوهری تام یا قائم بالذات را در نوع خاصی به وجود می آورد به این ترتیب تعریف دکارت از جوهر نخست در مقام موجودی قائم بالذات و دوم در مقام موضوع اعراض ـ چنان که در آموزه مدرسی می بینیم - به اثبات می رسد. نتیجه این است که آن نوع استقلال وجود شناختی که ضروری است تا چیزی جوهر مخلوق دکارتی باشد، تنها عدم قیام به غیر است.

در فصل دوم با واکاوی آموزه صفات در دکارت از رهگذر تمایز مفهومی آن ها بستری ما بعدالطبیعی برای جوهری دکارتی، یعنی انسان، با هر دو صفت اصلی [فکر و امتداد] فراهم می آید و برخلاف تحقیقات رایج به اثبات می رسد که تمایز میان صفات نتیجه فعالیت فکر نیست، بلکه در واقعیت کشف می گردد.

دو ایراد دیگر نیز دامنگیر مابعدالطبیعه دکارت درباره جسم به طور عام و بدن انسان به طور خاص است نخست، بیشتر دکارت شناسان برآنند که در نظر دکارت اجسام جزئی خودشان جـوهـر نیستند، بلکه حالاتِ همان جوهر ممتد واحدی اند که کل دنیا مادی را تشکیل می دهد اما اگر چنین باشد بدن در ترکیبش با نفس نمی تواند کل جوهری واحدی را تشکیل دهد بلکه تنها در مقام حالتی متحد با جوهر اصلی خویش یعنی عالم ماده با نفس همراه خواهد بود. دوم، دعوی کارت مبنی بر اینکه ذات یا ماهیت جسم جز امتداد نیست، چندی از دکارت شناسان را به این استدلال رهنمون می سازد که اگر نظریه دکارت درباره عالم مادی نظریه ماده صورت باشد چون او صور جوهری را در فیزیک نمی پذیرد و در نتیجه نمی تواند مانند چندی از مدرسیان به صورت جسمیه جوهری دست یازد. در فصل سوم به هر دوی این دغدغه ها پرداخته می گردد.

به نفی صُور جوهری از سوی دکارت نیز می پردازد تا ابعاد خاصی از مابعد الطبیعه او را درباره جسم روشن سازیم و برای ادعای مطرح در فصل پنجم که نفس دکارتی صورت جوهری انسان است مبنایی فراهم آورده است.

در سه فصل به جامانده مشخصاً به نظریه و نفس بدن می پردازد. در فصل چهارم برهان وحدت نفس و بدن دکارت در تأمل ششم را بازسازی و ارزیابی میکند و نشان میدهد که آن بحث در واقع برهانی است بر وحدت بالذات نفس و بدن در قالب ماهیت حقیقی انسان که دکارت در برابر هر نظریه دیگری که نفس و بدن را متحد شمارد اقامه می نماید.

در فصل پنجم تبیین میکند که چگونه این وحدت بالذات در چارچوب ما بعد الطبیعة دکارتی عمل می نماید؛ یعنی در آنجا برهان می آورد که (1) نفس صورت جوهری بدن است، (2) نفس و بدنی کاملاً مستعد به معنایی مشخصاً دکارتی، دو جوهر ناقص اند و (3) این دو جوهر ناقص در خوانش اسکوتوسی یا اکامی بالذات با هم متحد می شوند تا ماهیت انسانی کامل و تامی تشکیل دهند.

پایان در فصل ششم به دیگر سخنان دکارت درباره ماهیات مرکب و به این نکته میپردازد که این یگانه انگاری شدید چگونه از دشواره سنتى تعامل على نفس بدن اجتناب میکند. اما پیش از پرداختن به متن اصلی بایسته است به سراغ واپسین مانع بر سر راه دیدگاه دوگانه انگاری نرم- یگانه انگاری سخت برویم که پیشتر مطرح کردیم اینجا پای صداقت دکارت در میان است. بسیاری از دکارت پژوهان استفاده او از زبان مدرسی را پوششی برای دیدگاههای حقیقی خودش می دانند.

کتاب دکارت و مابعدالطبیعه ماهیت انسان اثر جاستین اسکیری و ترجمه مصطفی شهرآیینی در 296صفحه و با قیمت 210000 تومان از سوی انتشارات ققنوس روانه بازار نشر شده است.